Kiêu Kỵ (Gia Lâm, Hà Nội) nằm trong vùng châu thổ sông Hồng, rất đỗi bình yên như bao ngôi làng Bắc bộ khác. Xưa người dân có công việc chính là trồng lúa nước, lúc rảnh rỗi thêm nghề phụ dát vàng bạc kiếm thu nhập cải thiện cuộc sống. Song ngày nay, trước nhu cầu phát triển của xã hội, nghề phụ “bỗng dưng” trở thành nghề chính và mang lại đồng lương chủ yếu cho các hộ trong làng.
“Nhờ nghề dát vàng mà người dân trong làng đổi đời nhanh chóng, có tiền xây nhà lầu, mua xe hơi. Chúng tôi vẫn đùa với nhau rằng nghề truyền thống của làng mình oách hơn bao làng nghề khác bởi quanh năm được “sờ” vàng bạc – cái giàu sang quý phú”, một nghệ nhân trong làng cho biết.
Kiêu Kỵ (Gia Lâm, Hà Nội) nằm trong vùng châu thổ sông Hồng, rất đỗi bình yên như bao ngôi làng Bắc bộ khác.
Theo các cao niên trong làng, ông tổ của nghề dát vàng bạc quỳ Kiêu Kỵ là ông Nguyễn Quý Trị - sinh ra và lớn lên ở làng Hội Xuyên (Hải Dương). Ông đỗ tiến sĩ thời Lê Cảnh Hưng (1740 - 1786). Năm 1763, khi làm quan đến chức Binh Bộ Tả Thị Lang – Hàn lâm Viện trực học sĩ, ông được vua cử đi sứ sang Trung Quốc và đã học được nghề làm vàng, bạc quỳ để sơn thếp lên câu đối, hoành phi...
Khi về nước, ông Trị truyền lại nghề cho dân làng Kiêu Kỵ. Vì nơi đây nằm cách kinh thành Thăng Long không xa, có thể thuận tiện cho việc sơn son thếp vàng, thếp bạc các công trình kiến trúc của vua chúa, đền, chùa của kinh thành. Và để tưởng nhớ công ơn của ông, dân làng đã lập điện thờ và tôn ông làm tổ nghề.
Hiện tại nghề làm vàng bạc quỳ ở Kiêu Kỵ phát triển thành hai loại: làm quỳ vàng, quỳ bạc cựu và làm quỳ vàng, quỳ bạc tân. Trong đó, quỳ vàng bạc cựu làm từ vàng bạc thật, còn quỳ vàng bạc tân được làm từ thiếc.
Theo các cao niên trong làng, ông tổ của nghề dát vàng bạc quỳ Kiêu Kỵ là ông Nguyễn Quý Trị - sinh ra và lớn lên ở làng Hội Xuyên (Hải Dương).
“Vàng có giá trị cao hơn bạc rất nhiều. Vì thế việc làm vàng quỳ có nhiều công đoạn và khó hơn bạc quỳ, không phải hộ nào cũng làm được. Hiện sản xuất kinh doanh vàng quỳ chỉ còn vài hộ còn giữ được”, anh Hiệp – nghệ nhân trong làng nói.
Cũng theo anh Hiệp, nghề quỳ vàng bạc có rất nhiều công đoạn. Công đoạn nào cũng quan trọng, chỉ cần sai một chút là ảnh hưởng đến toàn bộ sản phẩm. Theo đó, để làm ra vàng bạc quỳ tân, nghệ nhân phải thực hiện nhiều công đoạn như: chế biến mực, pha giấy dó, đập và bóc giấy quỳ, pha giấy khấu làm lá quỳ vỡ, lướt mực và đập giấy quỳ vỡ, cán vàng và bạc, đánh vỡ, cắt dòng, đánh quỳ, trại quỳ thu thành phẩm. Mỗi công đoạn có nhiều khâu nhỏ lên tới hàng chục khâu khác nhau mới cho ra sản phẩm.
Nghề quỳ vàng bạc có rất nhiều công đoạn. Công đoạn nào cũng quan trọng, chỉ cần sai một chút là ảnh hưởng đến toàn bộ sản phẩm.
“Nghệ nhân làm nghề phải thật khéo léo và kiên trì mới tạo ra một thành phẩm như ý muốn. Những thỏi vàng, bạc thật được cán và đập cho mỏng thành những miếng mỏng có kích thước 1cmx1cm rồi được đánh vỡ và cắt thành 9 đến 12 miếng đều nhau để nong vào giấy quỳ– một loại giấy gió mỏng và dai, được lướt nhiều lần với mực pha bằng bồ hóng và keo da trâu.
Sau khi nong các miếng diệp vỡ vào giữa các giấy quỳ giống thành từng quỳ, người thợ xếp quỳ vào lồng và đặt lên bếp lò sấy nóng trong một đêm. Sau đó, quỳ được lấy ra rồi đập bằng búa tay cho đến khi miếng diệp bên trong mỏng dính, dàn đều ra 4 cạnh của lá quỳ. Và công đoạn cuối cùng là dùng một chiếc bay nhỏ để gỡ các lá vàng, bạc quỳ ra rồi nong vào giữa các miếng giấy bản nhỏ cũng có kích thước 5cmx5cm”, anh Hiệp chỉ rõ quy cách làm nghề.
Nghệ nhân làm nghề phải thật khéo léo và kiên trì mới tạo ra một thành phẩm như ý muốn.
Nhìn chung, các khâu trong quy trình làm quỳ vàng, bạc đều được tiến hành theo trình tự nghiêm ngặt. Chỉ khâu chế biến mực, cán vàng bạc và đánh quỳ là được làm ở chỗ mát, thông thoáng. Còn lại đều phải làm trong nhà kín gió, riêng khâu thu hồi sản phẩm thợ phải xoa phấn rôm vào tay cho khỏi dính quỳ.
Nghệ nhân ưu tú nghề dát vàng, sơn son thếp vàng Lê Văn Vòng .
Hiện sản phẩm vàng và bạc quỳ ở Kiêu Kỵ không chỉ đáp ứng được nhu cầu của người dân trong nước mà còn được xuất khẩu ra nhiều nước châu Á, châu Âu. Năm 2010, để chào mừng Đại lễ 1000 năm Thăng Long - Hà Nội UBND thành phố Hà Nội đã chọn Kiêu Kỵ là một trong 5 làng nghề được trưng bày, giới thiệu sản phẩm tại công viên Bách Thảo trong dịp Lễ hội Làng nghề, phố nghề Thăng Long - Hà Nội.
Vừa qua (2021), Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch chính thức công nhận nghề thủ công truyền thống quỳ vàng bạc Kiêu Kỵ là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.
