Cây đèn hình người quỳ hiện được trưng bày tại Bảo tàng Lịch sử Quốc gia
Trong số 30 hiện vật, nhóm hiện vật được Thủ tướng Chính phủ công nhận đợt đầu tiên vào năm 2012 có một cổ vật xuất xứ ở Thanh Hóa, đó là cây đèn hình người quỳ. Hiện vật bằng chất liệu đồng thau được nhà khảo cổ học O. Janse tìm thấy vào năm 1935 trong một khu mộ cổ ở Lạch Trường (xã Hoằng Trường, huyện Hoằng Hóa). Bảo vật hiện được trưng bày, lưu giữ tại Bảo tàng Lịch sử quốc gia (Hà Nội).
Bảo vật trong ngôi mộ cổ hàng nghìn năm tuổi
Giáo sư O. Janse là nhà khảo cổ học người Thụy Điển, ông sang Việt Nam từ những năm 30 của thế kỷ trước với tư cách là cộng sự của Viện Viễn Đông Bác Cổ Pháp. Trong chuyến rong ruổi về xứ Thanh tìm kiếm và khai quật nhiều ngôi mộ cổ ở đây, ông đã phát hiện ra bảo vật quý giá này và mang về Bảo tàng Louis Finot (nay là Bảo tàng Lịch sử Việt Nam).
Theo mô tả, O. Janse và các cộng sự phát hiện một khu cổ mộ lớn có khoảng 6 chiếc trong một chuyến khảo sát thực địa vùng ven biển Hoằng Hóa. Bắt tay vào khai quật, các nhà khoa học nhận thấy bọn đào trộm mộ đã “viếng thăm” một vài ngôi mộ trước đó và họ có thể đã lấy đi nhiều đồ tùy táng có giá trị, chỉ chừa lại ít vòng đá và hiện vật bằng đồng nghèo nàn. Đến ngôi mộ thứ ba được xây bằng gạch, dài tới 7,25m, nằm theo hướng Bắc - Nam, hoàn toàn chưa bị xâm hại. Mặt phía trước ngôi mộ theo lối vào được chắn bởi một bức tường cao bằng đá. Đây là ngôi mộ được cho là có niên đại khoảng hơn 2.000 năm.
Sau nhiều ngày tỉ mẩn đào xới, O. Janse và nhóm khảo cổ phát hiện ra rất nhiều bát sành bóng còn nguyên vẹn, phần lớn màu trắng, được nung già lửa. Tuy nhiên phát hiện quan trọng nhất trong khu mộ cổ này, ngay ở giữa hầm thờ và hầm mộ trung tâm là một vật được chế tác bằng kim khí. Qua thời gian nó đã bị hoen gỉ và bị cát biển bao bọc. Khi được làm sạch dần bằng các dụng cụ chuyên môn, các nhà khoa học nhận ra đây là một bức tượng đồng hiếm có - một cây đèn hình người quỳ chưa từng tìm thấy trước đó trên lãnh thổ Việt Nam. Hiện vật cao 40 cm; dài 30 cm và rộng 27 cm.
Tìm lời giải về nguồn gốc và chủ nhân của cây đèn bí ẩn
Với những món đồ được khai quật trong ngôi mộ ở Hoằng Trường, O. Janse nhận định, chủ nhân được an táng trong hầm mộ này dù là người phương Tây hay người bản xứ thì cũng chịu ảnh hưởng đậm nét của tín ngưỡng Trung Hoa. Theo giáo sư O. Janse, cây đèn hình người quỳ là hiện vật độc bản, chứa đựng những bí ẩn của lịch sử. Cổ vật được chế tác bằng phương pháp thủ công nhưng rất tinh xảo, chau chuốt đến từng chi tiết. Nó được coi là đại diện cho nghệ thuật cổ tiêu biểu vào cuối thời kỳ văn hóa Đông Sơn, có sự giao lưu với văn hóa Hán.
Trong cuốn sách Bí mật cây đèn hình người, O. Janse viết: “Bộ sưu tập này được nhiều người quan tâm, bởi lẽ đây là những cổ vật hiếm hoi và nó không chôn theo kiểu chôn đồ tế lễ dưới thời Hán. Cho đến nay, nhiều người đã nghiên cứu để có thể lý giải về nhóm đồ vật hiếm hoi này bên cạnh những đồ vật của Trung Hoa. Nhưng chưa có một lời giải thích nào thỏa mãn”.
Theo khẳng định của ông, nhân vật chính trong tượng hình người quỳ không phải là người Trung Hoa, nó mang dáng dấp bí ẩn của khu vực Viễn Đông và rất tiêu biểu cho nghệ thuật Gandhara Hy Lạp cổ đại.
Cây đèn thể hiện hình tượng một người đàn ông mình trần đóng khố tư thế đang quỳ, hai tay nâng đĩa đèn với nụ cười bí ẩn. Đầu tượng được gắn vương miện, tóc để chỏm. Hai vai và sau tượng được gắn với cành chữ S, mỗi cành chữ S đỡ một đĩa đèn và gắn một hình người quỳ. Trên hai đùi và đằng sau người đàn ông có 4 nhạc công cũng ở tư thế quỳ, hai nhạc công đang thổi sáo.
Theo lý giải của giáo sư O. Janse thì nhân vật chính của cây đèn hình người quỳ này thiếu đi tất cả đặc điểm của người Trung Hoa. Và cây đèn hình người quỳ sẽ phải tìm lời giải thích trong khu vực Viễn Đông chứ không phải Trung Hoa. Từ mái tóc hình xoáy ốc, một đặc điểm của Phật Buddha của Ấn Độ, xung quanh trán là viền khăn, với nền văn hóa Địa Trung Hải, đây là dấu hiệu của một bậc vương giả... Hình trên cánh tay được đeo bằng những trang sức đẹp. Hai vai và vòng ngực được trang trí bằng chuỗi hoa sen...
Mặc dù người đàn ông được tạo ra ở tư thế quỳ, nhưng đây mặc nhiên không phải là người hầu kẻ hạ, đầy tớ hoặc có địa vị thấp hèn. Vương miện ở trên đầu và những vật trang điểm cho thấy đây là bức tượng thể hiện hình ảnh một bá tước hoặc một vị thánh (trong Thần thoại Hy Lạp, những vị thánh hay thần hoàng được mô tả ở tư thế quỳ).
Căn cứ vào quy mô và độ phong phú các đồ tùy táng trong ngôi mộ cổ, O. Janse suy đoán rằng, chỉ có những thủ lĩnh, già làng hay gia đình giàu có thì mới có được những bức tượng như cây đèn hình người quỳ nhằm thể hiện quyền uy, sức mạnh...
Cũng theo giáo sư O. Janse, cây đèn thể hiện một nền văn hóa cổ Hy Lạp chịu ảnh hưởng bởi tôn giáo thần bí, thể hiện sự giao thoa văn hóa của thời kỳ Đông Sơn. Cụ thể, trong các tôn giáo thần bí phương Đông, các hoạt động tế lễ vào ban đêm thì ánh sáng đóng một vai trò trung tâm. Ánh sáng là biểu tượng của sự thiêng liêng, thần thánh. Ánh sáng phát ra từ cây đèn hình người được nhìn nhận như hào quang chói lọi. Và ánh hào quang đó sẽ đưa lại cho con người lòng tôn kính thần linh và tín ngưỡng về sự bất tử, luân hồi.
Cổ vật cây đèn hình người quỳ qua thời gian và tác động của tự nhiên đã bị ăn mòn khá nhiều nên không thể chắc chắn khẳng định diện mạo của các nhạc công. Còn những cành cây hình chữ S độc đáo mà cây đèn hình người cõng trên lưng là rất tự nhiên và được sử dụng khá nhiều trong bài trí của người xưa.
Qua những cách miêu tả chi tiết trên bức tượng, hầu hết các học giả phương Tây thống nhất quan điểm, cây đèn hình người quỳ mang phong cách La Mã. Nhưng lý giải về con đường nào dẫn đến những giao thoa văn hóa này thì còn nhiều ý kiến chưa đồng nhất. Từ một số đặc điểm khác biệt trên bức tượng như khuôn mặt hơi dài, mũi cao, ria cong vểnh, râu quai nón, các nhà khoa học nhận định, hiện vật có ảnh hưởng từ bên ngoài, chưa gặp trên các tượng cổ Đông Sơn khác. Hình người gắn trên vai đỡ một chạc hình chữ S có đĩa đèn phụ cũng không phải là phong cách quen thuộc của nghệ thuật Đông Sơn.
Vậy tại sao lại có sự giao thoa sớm như vậy với văn hóa Địa Trung Hải, cách đây cả 2.000 năm. Hiện nay, có hai giả thiết về giao thoa văn hóa. Giả thiết thứ nhất là văn hóa Hy Lạp đã theo đường biển, qua Trung Đông, tiểu lục địa Ấn Độ đến Đông Nam Á. Ý kiến thứ hai là bằng con đường lục địa, qua Trung Quốc đến Việt Nam. Bằng chứng cho giả thiết này là các phát hiện khảo cổ ở Vân Nam (Trung Quốc) có tìm thấy một vài tượng nhỏ hình người quỳ, gần giống với cây đèn hình người quỳ ở Lạch Trường.
Còn theo giáo sư O. Janse thì những chiếc đèn trên bức tượng này có thể được xem là thờ thánh trong sự luân hồi của tạo hóa. Nhân vật chính trong cây đèn hình người quỳ thể hiện nhân sinh quan của người xưa, đó là sự tái hiện của nhân vật quá cố, chịu ảnh hưởng hoặc có thể tái hiện vai trò của thần Dionysos (tức thần rượu nho theo Thần thoại Hy Lạp). Từ những cơ sở trên, ông nhận định, văn hóa La Mã, Ấn Độ đã xâm nhập vào khu vực Đông Nam Á cùng với những cuộc di cư của nhiều người Ấn Độ vào những thế kỷ đầu sau công nguyên.
Theo Bảo tàng Lịch sử Quốc gia, tượng cây đèn hình người quỳ là hiện vật độc đáo trong số ít những cây đèn cùng loại thuộc thời kỳ hậu Đông Sơn, phản ánh sự giao thoa giữa văn hóa Đông Sơn với các nền văn hóa khác. Cây đèn với hình khối tạo tác và hoa văn trang trí thể hiện tài năng nghệ thuật cũng như tư duy thẩm mỹ và khả năng tiếp nhận, thích ứng của người Việt cổ hàng ngàn năm trước.
Điều bí ẩn là chủ nhân ngôi mộ là ai, có vị trí xã hội ra sao và tại sao lại táng ven cửa biển Lạch Trường... thì chưa có giải thích nào thỏa đáng.
Theo Anh Thư/ Thanh Hóa điện tử news
