Trong kho tàng rau gia vị của Việt Nam, lá é là một trong những cái tên đặc trưng làm nên bản sắc ẩm thực của các tỉnh Nam Trung Bộ và Tây Nguyên. Khi ăn, lá é mang đến vị hơi cay, the nhẹ, gợi cảm giác gần giống lá bạc hà nhưng lại phảng phất hương thơm rất riêng.
Lá é còn được biết đến với nhiều tên địa phương khác như é trắng, hương thảo, húng lông, tiến thực hay trà tiên. Cây sống quanh năm, thân nhỏ, lá mọc đối chéo hình chữ thập, có cuống dài và phiến lá thuôn dài dạng mũi mác. Lớp lông mịn bao phủ cả hai mặt lá, trong đó mặt trên có màu xanh đậm hơn mặt dưới.
Nhìn qua, nhiều người có thể nhầm lá é với lá quế, nhưng nếu để ý kỹ sẽ thấy lá é có hình trái tim nhỏ gọn hơn, có lông mịn, trong khi lá quế thường dài và trơn láng. Mùi của lá é cũng thiên về sự mát dịu giống hương thảo, còn lá quế lại mang đến cảm giác ấm nồng và ngọt vị hơn.
Lá é đã góp phần tạo nên hương vị rất riêng cho nhiều món ăn trứ danh của miền Trung và Tây Nguyên. Những món như lẩu gà lá é, canh gà lá é, gà hấp lá é hay giò heo nấu lá é đều trở nên tròn vị hơn khi có loại lá này. Khi thả vào nồi nước dùng đang sôi, lá é tiết ra mùi thơm thanh mát, đồng thời tạo chiều sâu hương vị. Trong đó, lẩu gà lá é là nổi tiếng nhất.
Để chọn được lá é ngon và tươi, người mua thường ưu tiên những lá có màu xanh đậm tự nhiên, không bị héo úa hay giập nát. Lá é tươi khi cầm lên sẽ còn độ đàn hồi nhẹ và tỏa mùi thơm dễ chịu. Quan sát cả hai mặt lá để đảm bảo lá không bị sâu, bám bụi hoặc xuất hiện vết bệnh. Do lá é dễ mất nước và giảm hương khi để lâu, nên sau khi mua về, người ta thường sử dụng ngay để giữ được trọn vẹn hương vị tươi mới.
Lá é được bán theo cân, mỗi cân có giá khoảng 90.000 đồng/kg. Có người còn bán combo cả nồi lẩu từ nước lẩu, gà, rau lá é, ớt xiêm, khách về chỉ việc bật bếp lên để ăn thôi.
Thân và lá é đều thơm, có vị cay, tính ấm. Theo y học cổ truyền, lá é có tác dụng phát hãn, giải biểu, khu phong, lợi thấp, tán ứ, chỉ thống nên được dùng chữa chướng bụng, đau bụng, nôn mửa, ăn không tiêu, cảm cúm, sốt, đau đầu, bệnh răng miệng, tưa lưỡi, viêm bàng quang, đái rắt, đái buốt,...
Dưới đây là một số tác dụng của lá é
Phòng ngừa ung thư
Trong tinh dầu lá é chứa nhiều hoạt chất có khả năng chống oxy hóa mạnh như chavicol, linalool, flavonoid và steroid. Những chất này giúp bảo vệ tế bào khỏi sự tấn công của các gốc tự do – nguyên nhân gây tổn thương tế bào và hình thành các khối u. Nhờ vậy, việc sử dụng lá é đúng cách được xem như một biện pháp hỗ trợ giảm nguy cơ mắc các bệnh ung thư, đồng thời góp phần cải thiện sức khỏe tổng thể.
Bảo vệ tim mạch
Các chất chống oxy hóa có trong lá é không chỉ tốt cho tế bào mà còn hỗ trợ ngăn ngừa hình thành cục máu đông trong lòng mạch. Khi hệ thống tuần hoàn hoạt động thông suốt, máu được vận chuyển đều đặn đến tim và các cơ quan khác trong cơ thể, giúp duy trì hoạt động tim mạch ổn định và hạn chế nguy cơ tắc nghẽn mạch máu hay bệnh mạch vành.
Hỗ trợ kiểm soát đường huyết
Một số hợp chất tự nhiên trong lá é có tác dụng ức chế hoạt động của các enzyme α-glucosidase và α-amylase – hai enzyme tham gia quá trình chuyển hóa tinh bột thành đường. Nhờ đó, lá é giúp làm chậm tốc độ tăng đường huyết sau bữa ăn, hỗ trợ phòng ngừa và kiểm soát bệnh tiểu đường hiệu quả hơn ở những người có nguy cơ cao.
Giảm đầy bụng, khó tiêu
Trong y học dân gian, lá é được xem là phương thuốc giúp làm dịu hệ tiêu hóa. Việc uống nước lá é khi bị đầy bụng, ậm ạch khó tiêu có thể giúp giảm chứng chướng khí và cải thiện cảm giác khó chịu. Đây là một trong những ứng dụng phổ biến nhất của lá é trong đời sống thường ngày.
Tốt cho răng miệng
Lá é còn được biết đến với công dụng chăm sóc sức khỏe răng miệng. Việc sử dụng lá é đúng cách giúp cải thiện các tình trạng như chảy máu chân răng, viêm nướu hay nấm lưỡi. Nhờ đặc tính kháng khuẩn tự nhiên, lá é có thể góp phần giữ cho khoang miệng sạch sẽ và thơm tho.
Giúp giảm ho, hạ sốt
Khi cơ thể có dấu hiệu cảm cúm, sốt hoặc đau đầu, người dân thường kết hợp lá é cùng các loại lá thơm khác để nấu nước xông. Hơi nóng giúp cơ thể tiết mồ hôi, từ đó hạ sốt và làm thông thoáng đường hô hấp. Đây là một phương pháp dân gian đơn giản nhưng mang lại hiệu quả rõ rệt trong việc hỗ trợ giảm nhẹ triệu chứng bệnh.
Cách sử dụng lá é làm thuốc
Để chữa sốt, cảm cúm và đau đầu, có thể lấy 20–30g lá é tươi phối hợp cùng lá bưởi, lá chanh, cúc tần và hương nhu, mỗi loại khoảng 10g, đem đun sôi để xông. Quá trình xông giúp cơ thể nhanh chóng thoát mồ hôi và giải cảm. Sau khi xông cần lau khô cơ thể và nghỉ ngơi nơi kín gió để tránh nhiễm lạnh trở lại.
Nếu bị đầy hơi hoặc ăn không tiêu, hãy dùng 10–20g lá é đã phơi khô, hãm như trà để uống trong ngày, giúp hệ tiêu hóa hoạt động nhẹ nhàng hơn. Trường hợp ho kéo dài, có thể sử dụng cả lá và thân cây é, sắc hoặc hãm lấy nước uống sẽ hỗ trợ giảm ho hiệu quả.
Ngoài ra, để giảm căng thẳng, mệt mỏi, người ta thường phơi lá é cho héo rồi thái sợi nhỏ, trộn chung với một lượng trà vừa đủ. Mỗi ngày uống loại trà này giúp tinh thần thư thái và dễ chịu hơn. Với các bệnh lý răng miệng như viêm lợi, chảy máu chân răng hay tưa lưỡi, lá é tươi rửa sạch rồi giã nát cùng vỏ lụa mặt trong của vỏ cây sộp (mỗi loại 30g), sử dụng nhiều lần trong ngày sẽ cho hiệu quả tích cực.
