Lá mắc mật là gia vị đặc trưng làm nên hương vị độc đáo của nhiều món đặc sản Tây Bắc. Loại lá này không chỉ giúp món ăn dậy mùi thơm hấp dẫn mà còn mang đến nhiều lợi ích cho sức khỏe. Mắc mật được hái từ cây mắc mật, còn gọi là hồng bì núi, củ khỉ, dương tùng, thuộc họ Cửu lý hương, tên khoa học Clausena indica.
Lá mắc mật có màu xanh sẫm, dạng lá kép hình lông chim, mặt trên nhẵn bóng, mặt dưới phủ lớp lông tơ mỏng. Nhờ chứa lượng tinh dầu thơm dồi dào, lá thường được dùng để nướng hoặc quay cùng thịt, tạo nên hương vị đặc trưng của các món nổi tiếng như lợn quay, vịt quay ở Cao Bằng và Lạng Sơn. Bởi vậy, khi đặt chân đến vùng núi phía Bắc, người ta dễ dàng nhận ra mùi thơm rất lạ nhưng vô cùng quyến rũ đến từ loại lá này.
Cây mắc mật sinh trưởng tốt ở các sườn núi cao 200–600m, trong điều kiện khí hậu mát mẻ khoảng 20–25°C. Cây có thể cao tới 7m, các cành mọc thấp, cành non màu xanh nhạt và có lông tơ. Thân cây đặc trưng với các nốt sần và lớp vỏ màu xám đen. Lá mọc so le, thuôn dài, hai đầu nhọn, viền có răng cưa nhỏ; mặt trên xanh bóng trong khi mặt dưới nhạt hơn và hơi ráp.
Ngoài lá, quả mắc mật cũng là gia vị độc đáo của Tây Bắc. Quả có kích thước và hình dạng giống hồng bì hoặc nhãn; khi non màu xanh lục và chuyển sang nâu tím khi chín. Bổ quả ra sẽ cảm nhận được mùi thơm dịu từ tinh dầu ethanol, bên trong có 2–4 hạt dùng để nhân giống. Người dân địa phương thường thu hoạch quả mắc mật vào khoảng tháng 7 đến tháng 9 hằng năm.
Lá mắc mật tươi khi được bảo quản trong ngăn mát tủ lạnh có thể giữ được chất lượng khoảng 7–10 ngày. Nếu muốn sử dụng lâu hơn, người ta thường hút chân không hoặc phơi khô rồi cất giữ nơi khô ráo. Dù đã sấy khô, lá vẫn giữ được hương thơm đặc trưng gần như lá tươi và có thể dùng quanh năm. Hiện nay, lá mắc mật tươi được bán với giá khoảng 40.000 đồng/kg, còn loại đã phơi khô có giá cao hơn nhiều, lên tới khoảng 200.000 đồng/kg.
Vào mùa, bà con Tây Bắc lại vào rừng thu hái lá mang đến bán cho thương lái, rồi được vận chuyển đi nhiều tỉnh thành, đặc biệt được các quán ăn, nhà hàng chuyên món nướng, quay ưa chuộng. Nhận thấy nhu cầu ngày càng tăng, nhiều hộ gia đình ở Tây Bắc đã trồng thêm cây mắc mật để thu hoạch lá và quả đem bán.
Tác dụng của lá mắc mật với sức khoẻ
Bảo vệ gan
Lá mắc mật được ghi nhận có khả năng hỗ trợ bảo vệ gan trước các tác nhân gây hại. Nhờ chứa các chất chống oxy hóa, loại lá này giúp hạn chế tổn thương tế bào gan, đồng thời tăng cường chức năng giải độc, hỗ trợ trong các bệnh lý về gan khi dùng đúng cách.
Tăng cường sức đề kháng
Nhờ giàu chất chống oxy hóa, lá mắc mật giúp nâng cao hệ miễn dịch, bảo vệ tế bào trước tác động của gốc tự do và làm chậm quá trình lão hóa. Việc hãm lá mắc mật uống hằng ngày, đúng liều lượng, có thể góp phần cải thiện sức khỏe tổng thể.
Hỗ trợ kiểm soát đường huyết
Một số nghiên cứu cho thấy lá mắc mật có thể góp phần ổn định đường huyết ở người mắc tiểu đường type 2. Các hoạt chất trong lá giúp cải thiện khả năng sử dụng insulin và điều hòa lượng đường trong máu, tuy nhiên cần dùng theo hướng dẫn của thầy thuốc.
Hỗ trợ tiêu hóa
Lá mắc mật giúp kích thích tiết dịch vị, thúc đẩy hoạt động của đường ruột, từ đó cải thiện tiêu hóa và tăng cảm giác thèm ăn. Nhờ vậy, các triệu chứng như đầy bụng, khó tiêu, ợ chua hay táo bón được giảm bớt. Người dùng có thể dùng lá tươi hoặc khô hãm nước uống hằng ngày, kết hợp cùng gừng hoặc atiso để tăng hiệu quả.
Giảm đau, kháng viêm
Từ lâu, lá mắc mật đã được dùng trong hỗ trợ điều trị đau nhức xương khớp, viêm khớp, đau lưng hay đau thần kinh tọa. Các hoạt chất trong lá có tác dụng giảm đau và ức chế viêm, giúp giảm sưng và khó chịu. Lá mắc mật có thể dùng đắp ngoài, xông hoặc sắc uống cùng các vị thuốc khác.
Lưu ý khi sử dụng lá mắc mật
- Dù có nhiều lợi ích, lá mắc mật cần được sử dụng đúng liều lượng theo hướng dẫn, tránh lạm dụng vì có thể gây buồn nôn, nôn ói, co giật và ảnh hưởng sức khỏe.
- Phụ nữ mang thai, đang cho con bú và trẻ em không nên hoặc cần hết sức thận trọng khi dùng lá mắc mật; với trẻ nhỏ cần có sự giám sát của người lớn.
- Người mắc bệnh tim mạch, cao huyết áp hoặc đang dùng thuốc nên hỏi ý kiến bác sĩ trước khi sử dụng, do lá mắc mật có thể gây tương tác thuốc.
